Yeni yargı paketinde yer alan evli bayanların soyadı sorunu hararetle tartışılıyor.
Anayasa Mahkemesi’nin, bayanların evlendikten sonra kendi soyadlarını kullanmalarını engelleyen yasa unsurunu “ayrımcılık” gerekçesiyle iptal etmesi üzerine hükümet yeni bir düzenlemeye gidiyor.
İptal edilen, “Kadın, evlenince kocasının soyadını alır” düzenlemesi, aile bütünlüğüne yönelik mahzurları nedeniyle yine yasalaştırılacak. Düzenlemenin, kocanın soyadının bayan tarafından “takdiri” bir biçimde kullanımını önlemeyi amaçlayan bir içerik taşıması öngörülüyor.
Konu, kamuoyunda oldukça tartışılacağa benziyor. Pekala, yalnızca bayanın soyadı sıkıntısı değil de birinci yasalaşmasından itibaren topyekûn soyadı mevzuu nasıl başlamış, nasıl gelişmişti? Bakalım…
Asırlarca önde olan soyadı, Batılılaşmayla sona geldi
İslam öncesi Türkler, uzunluk ve soy isimleriyle anılmışlardı. İsimden evvel o zikredilirdi. Müslüman milletler de tarih boyunca çoklukla babaya atıfla başlayıp soy ve uzunluk isimleriyle tanınırlardı. Vakit zaman lakap ve şöhretler de soyisim yerine geçerdi. Ayrıyeten aile isimleri yanına “oğlu” (zade) sözü eklenerek de kullanılıyordu.
Osmanlı’nın son dönemlerinde Batılılaşma eğilimleri arttığında ise Avrupa özentisiyle soyadını isimden sonra kullanma da yaygınlaşmaya başlamıştı. Yasal bir düzenleme olmamasına karşın kimi çevrelerin bu fiili durumu sürdürmesi, vakit zaman meselelere da yol açmıştı.
Cumhuriyet’in kurulmasının akabinde ise uzun bir müddet eski tekniğe devam edilse de iktidar etraflarında ve basında, “artan nüfusla birlikte birçok kamusal süreçte karışıklıklar yaşandığı” gerekçesiyle soyadlarıyla ilgili düzenleme yapılması gerektiği konusu işlenmeye başlamıştı. Yönetim ayrıyeten, soyadı kanununu; şapka, kılık kıyafet düzenlemeleri, milletlerarası ölçüm üniteleri ve takvime geçiş üzere bir dizi düzenlemenin devamı gibi görüyordu.
Soyadı Kanunu tasarısı, 11 Aralık 1933 tarihinde Meclis’e sunulmuştu. Kanun, 21 Haziran 1934’te kabul edilmişti. Doksan yıl evvelki bu kanundaki unsurlardan biri de “Kadın, kocasının soyadını alır” kararını taşımaktaydı.
Kanunun çıkmasıyla birlikte, Bakanlar Kurulu başta olmak üzere milletvekilleri ve değerli mevkide bulunanlar, süratle yeni bir soyadı seçmişlerdi. Ayrıyeten imza örnekleri de hazırlamışlardı.
26 Kasım 1934’te çıkartılan bir öbür kanunla da ağa, hacı, hafız, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paşa, hanım, hanımefendi ve hazret üzere lakap ve unvanların kullanılması kaldırılmıştı.
Atatürk soyadı için toplantı
Yasanın çıkma sürecinde Çankaya Köşkü’nde bir toplantı yapılmıştı. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in soyadının ne olacağını belirlemek üzere gerçekleştirilen bu toplantıya siyaset, lisan ve tarih alanından isimler katılmıştı. Heyet, periyodun “öz Türkçe” akımını da dikkate alan teklifler getirmişti.
Bunlar; “Etel, Etil, Etealp, Korkut, Arız, Ulaş, Yazır, Emen, Çogaş, Salır, Begit, Ergin, Tokuş, Beşe, Türkata, Türkatası” üzere isimlerdi. Lakin Osmanlı periyodunda medrese hocası olan Konya Milletvekili Naim Hazım Dava Onat, bu isimlere karşı çıkarak, “Atatürk” soyadının en uygunu olacağını lisana getirmiş, bu görüş, Mustafa Kemal’le birlikte heyetin tamamının beğenisini kazanmıştı.
Başbakan İsmet İnönü ve 22 milletvekili, tarafından hazırlanan iki farklı kanun teklifiyle de evvel “Atatürk” soyadı verilmiş, sonra da bu soyisme misal soyadlarının kullanımı yasaklanmıştı.
“Kemal Özadlı Türkiye Cümhur Reisine Verilen ‘Atatürk’ İsminin yahut Bunun Başına ve Sonuna Kelam Konarak Yapılan İsimlerin Hiçbir Kimse Tarafından Alınamayacağını Buyuran Kanun” ile “Türkata” üzere farklı düzenlemelerin kullanılmaması amaçlanmıştı. Mustafa Kemal Atatürk’ün kız kardeşi Makbule Hanım’ın “Atadan” soyadını alması da bu nedenleydi.
TDK kılavuz hazırladı, gazeteler soyad listeleri yayınladı
Kanunun çıkmasının akabinde hükümet, bürokratik takımlar ile Türk Dil Kurumu mensuplarına kılavuzlar hazırlatmıştı. Lakin yüzbinlerce talep ortaya çıktığı için listeler denetimsiz bir formda çoğalmıştı. Kimi isimlerin Çince ya da Moğolcadan geldiği anlaşılınca, bu bahis tartışmalara yol açmıştı.
Nüfus Müdürlükleri, soyisim belirlemek için gelen vatandaşların taleplerini dinliyor, bir mahzur yoksa soyad veriliyor, aksi durumda ise listelerden bir isim seçilmesi isteniyordu. Paylaşılamayan soyisimler için bulunan bir yol de başına “küçük” ya da “büyük” ibaresinin eklenmesiydi.
Süreçte, gazetelerin de yeni soyadlarıyla ilgili ağır çalışmaları vardı. O karmaşa dolu periyotta, hangi isimlerin TDK listesinden, hangilerinin gazetelerin kendi üretimi olduğu anlaşılamayan soyad teklifleri ortalığı kaplamıştı:
“Alak, Alanhuya, Alanta, Amonak, Anbuzuk, Andariman, Artain, Atsak, Azak, Boldaz, Bolukçu, Budulgan, Botasun, Bürkek, Bürkük, Büzrüç, Şıramun, Şıt, Şorman, Tabazık, Taka, Takak, Talan, Tanşehuay, Tangudur, Targıt, Tataş, Taz, Tekle, Temügenuçin, Tibin, Tice, Tokmak, Tolmaç, Tomar, Turbil, Tükek.”
İçişleri Bakanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi ve Halkevleri, vatandaşın seri bir biçimde soyisim alması için ortaklaşa çalışmalar düzenlemişlerdi. Vatandaşlarla toplantılar yapılıp, “öz Türkçe” isimlerden tekliflerde bulunuluyordu. Soyisimlerle ilgili getirilen kimi tenkitlerde, isimlerin gereğince Türkçe olmadığı ile bilhassa “men – man” eklerinin Türkçe’nin yapısına uymadığı tabir edilmişti.
Ünlü soyadlar nasıl ortaya çıktı?
İlk günlerde birçok kimse, soyadını Mustafa Kemal’den almak için uğraş göstermişti. Cumhurbaşkanı da karşısındaki bireylerin başından geçen olaylar ya da meslek ve lakaplarına uygun soyisimler vermişti. Bazen tekrara düşme, yoğunluk ya da uzun olmasından ötürü yalnızca harf ve hecelerden soyadı türetilmeye çalışılmıştı.
İsmet Paşa’ya savaş alanının ismi “İnönü”, Fevzi Paşa’ya aile işinden ötürü “Çakmak”, Ali Fethi Bey’e “akil kişi” manasında “Okyar”, Kazım Bey’e “Dirik”, Mazhar Müfit Bey’e “Kansu”, Salih Bey’e “Bozok”, Sabiha Hanım’a “Gökçen” soyadları verilmişti. Birinci Atatürk büst ve heykellerini yapan Kenan Bey için “Yontunç”, dinler tarihi araştırmacısı Ali Hilmi Ömer Bey için de “Budda” soyadı uygun görülmüştü.
– Yrd. Doç. Dr. Sabit Dokuyan, “Soyadı Kanunu ve Kanunun Uygulanma Süreci”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 31, S. 1, 2016
– Doç Dr. Mehmet Korkud Aydın, “1934 Tarihli Soy Adı Kanunu Uygulamaları” Pamukkale üniversitesi Belgi Dergisi, C. 2, S. 18, 2019
