Suriye’de bayram havası hakim.
Esad rejiminin düşmesinin akabinde sokaklarda sevinç şovları yapılırken Suriyelilerin toplandığı Şam Emevi Camii’nden tekbir sesleri yükseldi.
Yüzbinlerce kişinin akın ederek dualarla kutlama gerçekleştirdiği 1310 yıllık Emevi Camii’nin tarihi ise merak uyandırdı.
ŞAM’IN MÜSLÜMANLARCA FETHİ
Hazreti Ömer, Suriye cephesinde uğraş eden İslam ordularının başkumandanlığına Ebu Ubeyde Bin Cerrah’ı getirdi. Ebu Ubeyde Bin Cerrah komutasındaki Müslümanlar 634-636 yılları ortasında Bilad-ı Şam denilen bugünkü Lübnan, Filistin, Suriye ve Ürdün devletlerini Bizans’ı mağlup ederek fethetti.
O devirde bu toprakların merkezi Dımeşk ismi ile anılıyordu. Bugünkü Şam olan Dımeşk’e giren Ebu Ubeyde bin Cerrah, Roma devrinde Jüpiter’e adanmış bir pagan tapınağı olarak inşa edilen yapıyı ve 391 yılında Roma imparatoru 1. Theodosius devrinde dönüştürülen Aziz Yahya Kilisesi’nin bir kısmını cami yapmak için bölgedeki Hristiyanlarla anlaştı. Kilisenin bir kısmı Hristiyanların kullanımına bırakılırken, başka kısım ise Müslümanların ibadet etmesi için hazırlandı.
HAZRETİ YAHYA KİLİSESİ, MESCİDE DÖNÜŞTÜRÜLDÜ
Zamanla bölgede artan Müslüman nüfusu nedeniyle Müslümanlara ayrılan kısım yetersiz kaldı. Müslümanların ibadet edebilmesi için kilisenin büsbütün yıkılarak mescide dönüştürülmesi kararı verildi. Hristiyan halkın itirazlarına karşın 6. Emevi Halifesi Velid, kararlı bir duruş gösterdi. 705 yılında inşasına başlanılan cami, 714 yılında bittiğinde ortaya bir abidevi eser çıktı.
2. ABDÜLHAMİT VAKTİNDE ONARILDI
Camiyi inşa ederken bölgedeki mimari deneyimden yararlanan Emeviler, inşa sürecinde Mescid-i Nebevi’yi örnek aldı. Savaşlar, sarsıntılar ve yangınlar gören tarihi cami birçok badire atlattı. Selçuklu Sultanı Melikşah, Atabey Nureddin Zengi, Memluklu Sultanı Kayıtbay, Yavuz Sultan Selim ve Sultan 2. Abdülhamid üzere birçok Müslüman sultan ise tarihi camiyi restore etti. Emevilerin ihtişamlı yapıtı, etrafında olan biten tüm düzensizliğe karşın heybetinden bir şey kaybetmedi.
Öte yandan, hadisler ve lokal Şam geleneğine nazaran, Emevi Camii’nin bir minaresine Hazreti İsa’nın kıyamet günü öncesinde gökten ineceği ve Müslümanları bir ortaya toplayarak bir diriliş gerçekleştirileceğine inanılırken, tarih boyunca ihtişamını koruyan cami havadan görüntülendi.
“ULU CAMİ GELENEĞİNİN BAŞLADIĞI YAPITLARDAN BİR TANESİDİR”
Emevi Camii hakkında konuşan Tarihçi Zafer Bilgi, “Emeviyye Camii, Bilad-ı Şam diye Osmanlı periyodunda de anılan geniş bölgenin merkezi noktasında bulunan bir mabed. Külliyenin baş kısmında büyük bir camii şerif olarak göze çarpmaktadır. Bilad-ı Şam ise Lübnan, Filistin, Suriye ve o civardaki yerin ismidir. Sonra Dımeşk diye bugünkü Şam’a isim veriliyor. Emevi Camii, Dımeşk’ın merkezi mescidi oluyor. Orası kadim bir kültürün izini barındırıyor.
Emeviyye Camii, 700’lü yıllarda mescide dönüştü. Cami olmadan evvel Roma devrinde Hazreti Yahya Kilisesi olarak isimlendirilen Romalı Theodosius’un 5. asırda temellerini attığı bir kilise.
Öncesinde Jüpiter tapınağı olarak geçiyor ki bu da çok farklı; yani bir tapınak kiliseye çevrilmiş, o kilise daha sonra genişletilerek periyodun kritik noktasında sembolik kıymet atfetmesi ismine bir İslam merkezi olmuştur. Ulu cami geleneğinin başladığı yapıtlardan bir adedidir.
Emeviler devrine tarihlendiği için Emeviyye ismini almıştır. Birinci olarak Hazreti Ömer devrinde Ebu Ubeyde bin Cerrah ordu kumandanı olarak bu bölgeyi fethetmiştir. Emevi hükümdarlarından Melik Bin Abdülmelik 714 yılında burayı büyütmüştür. Bugünkü halinin temellerini attı. Ulu Camii olması hasebiyle burası Müslümanların cemaat kültürünü çizgi safhada yaşandığı, çevresel olarak toplanma noktası, hayatı bir ortada gerçekleştirdiği kompleks merkezidir.
Tarihine baktığımızda birinci külliye kültürünü yaşayan mescitlerden bir adedidir. Ama kilise üzerine kurulduğu için nef dediğimiz revaklarla enine uzundur. Bugünkü halini Mescid-i Nebevi’yi örnek alarak almıştır. Periyodunda Romalı ve Arap mimarların bir ortada inşa ettikleri bir yapıdır.
Roma mimarisinde, Arap mimarisinden ve son devirde de 1902 yılında çatının tamirini Sultan 2. Abdülhamid’in vesile olduğunu görüyoruz. Osmanlı mimarları da buraya son halini veriyorlar” sözlerini kullandı.
CAMİNİN BESBELLİ ÖZELLİKLERİ
Külliye olarak caminin inşa edilmesinin birinci Emevi Camii’nde gerçekleştiğini tabir eden Bilgi, “Yine içerisindeki kalem işlemeleriyle çok değer arz ediyor. Sanat tarihi, arşiv vesikası diyebileceğimiz mükemmel işlemelere sahip. 1300 yıllık bir geleneğin yansıması. Evvel Emevi sonra Osmanlı kimliği ile süslendi. Bitkisel ve geometrik motifler kullanılmıştır. 700’lü yıllardaki sanat zevkini bugüne taşımış oldular.
Emevi Camii şu tarafıyla de tarihte birinci olarak geçiyor; kurumsallaşmış külliye yapılarına farklı üniteleri ekleyerek kentin öteki muhtaçlıklarını da karşılamadır. İnanç merkezi eksenli yan taraflara hanları, hamamları yahut lavabo kısımlarını birinci bu mescitte görüyoruz. Şam Emevi Cami’nin devrinin Ulu Camii olması ve en büyük kentlerden bir tanesi olan Şam, merkezi noktada başkenttir. O başşehrin sembolü olarak kıymet arz ediyor.
Bu minvalde İstanbul’daki Fatih Sultan Mehmed’in yaptırdığı, Ayasofya ile birlikte Ulu Camii olarak düşünebileceğimiz Fatih Camii’ne benziyor. Ve beşerler buralarda geçmişte fetihleri kutluyorlar bugünde birebir gelenek devam etmiş oluyor. 1. Dünya Savaşı’nda sefere çıkılırken Fatih Camii’nde dualarla çıkılır, şayet zaferle dönüşürse kutlamalarda Ayasofya’da yapılırdı.
Fatih Camii ve Ayasofya, Ulu Camii olarak kıymetlendirilir. Emevi Camii aslında o bölgenin bir Ayasofya’sı ve Fatih Camii’si. O tarafıyla de herkesi bütünleştiriyor. Beytullah’ın bir şubesi olarak da düşünülüyor.
Ana mihrabı Şafii mihrabı olarak geçiyor. Şafii mezhebinin imamı orada namaz kıldırıyor. Hanefilerin, Malikilerin ve Hanbelilerin mihrabı var. Bu mihraplarda farklı mezheplerin kendi imamları önderliğinde namaz kılmaya imkan tanıyor. Bu durum Osmanlı mescitlerine de ilham kaynağı olmuştur” dedi.
“HAZRETİ İSA’NIN TEKRAR İNECEĞİ VE BİR DİRİLİŞE VESİLE OLACAĞI KABUL GÖRMÜŞTÜR”
Hazreti İsa’nın yeryüzüne tekrar ineceği noktanın Emevi Camii minaresi olduğunu söyleyen Tarihçi Bilgi, “Minarelerden bir adedine Hazreti İsa’nın tekrar ineceği ve oradan bir dirilişe vesile olacağı kabul görmüştür. O minare kutsanıyor. Hazreti İsa’nın Kur’an-ı Kerim’de de geçen istikametiyle göğe kaldırıldığı ve kıyamete yakın bir periyotta tekrar yeryüzüne ineceği; o dönemki Eski Ahit’e, Tevrat’a, İncil’e, bunların özü de İslam inananları, bugünkü Müslümanları bir ortaya toplayıp kurtuluşa vesile olacağına inanılır.
İşte o kurtuluşa vesile olmasının, o tohumun düşeceği yer ve yeryüzünde tekrar dirileceği nokta Şam olarak kabul ediliyor. Şam eski bir kent olduğu için kent kültürünün, tarihinin kadim olması nedeniyle gerçekleşmesi uygun olarak görülebiliyor. Bu olabilirse kadim kent olan Şam Emevi Camii’nde olabilir deniliyor. Hazreti İsa’nın o coğrafya da bulunması ve orayı uyarması hasebiyle tekrar o coğrafyaya inip, oradan yine bir dirilişi halkı Hak yolunda toplayarak gerçekleştireceğine inananlar mevcut. Halk ortasında çok bilinen bir olay olarak anlatılıyor” diye konuştu.
“CİHAT VE FETİH KÜLTÜRÜNÜN YAYILDIĞI YER”
Emevi Camii’nin cihat ve fetih kültürünün yayıldığı bölge olduğunu aktaran Zafer Bilgi, “Emevi Camii, Roma’dan evvel Jüpiter tapınağı dediğimiz bir tapınak. Hazreti İsa’nın peygamber olarak kabul edilmesinden evvel orada bir Paganist kültür kalıntıları var. Bir tapınak olduğunu biliyoruz.
300’lü yıllardan evvelki yıllarda olduğu varsayım ediliyor. Sonraki devirlerde Roma Kilisesi. Sonraki periyotta Emevi Ulu Camii. Sonraki periyotta Memlüklerin oraya bilhassa Sultan Kayıtbay’ın dayanakları var. Selahaddin Eyyubi’nin de çabucak yakın yerlerde bir kabri var.
Selahaddin Eyyubi de Eyyubilerin merkezi olarak kullanmıştır. Burası dünyaya bir cihat ve fetih kültürünün yayıldığı yer olması hasebiyle İslam coğrafyasında pahalanmıştır. Yavuz Sultan Selim ile Osmanlı’ya, Sultan 2. Abdülhamid ile Osmanlı’nın son devri ile tekrar bir onarılarak bugüne evrilmiş oldu” halinde konuştu.
