Ezan, nasıl oldu?
Vakanüvis
On bir ayın sultanı Ramazan’da, iftar ve sahur ile birlikte daha da fazla dikkat kesildiğimiz Ezan-ı Muhammedî, minareler vasıtasıyla İslam’ın tecessüm eden, sese bürünen şiarlarından.
İslam dünyasının bu çok özel sembolünün ortaya çıkış kıssasına gelince…
Sokaklarda “es-salâh” (namaza) diye bağrılıyordu
Sözlükte, “bildirmek, duyurmak, davette bulunmak, ilân etmek” manasına gelen Arapça ezan sözü; terim olarak farz namazların vaktinin geldiğini, nas ile belirlenen sözlerle ve özel biçimde müminlere duyurmayı söz ediyor.
Aynı kökten gelen müezzin ise “ezan okuyan kimse” demek. Menare / mizene de – Türkçede minareye dönüşmüş – “ezan okunan yer” manasına gelmekte. Minare, “aydınlık yer” manasındaki Arapça menareden gelirken, kimi lehçelerde de tıpkı manada mizene (ezan okunan yer) kullanılmakta.
Pek çok hadiste ezan sözü geçerken, Kur’an-ı Kerim’de ise birkaç âyette, “bildiri, ilâm, çağrıcı” (Maide 58, Cuma 9) üzere manalarla yer alıyor.
Namaz, Mekke’de farz kılınmasına karşın, müşriklerin baskılarından ötürü Müslümanların burada açık bir halde, cemaat hâlinde ibadet etmeleri mümkün olmamıştı. Bu nedenle namaz için bir davet vasıtasına da gereksinim duyulmamıştı. Hicret sonrası Medine devrinde ise Müslümanlar birinci evvel mescit inşa etmişler, gün içinde bir ortaya gelip namaz vakitlerini gözetir olmuşlardı.
Bu metot çok pratik olmayınca da sokaklarda “es-salâh es-salâh” (namaza namaza) diye davette bulunmaya başlamışlardı. Fakat Müslümanların, hasebiyle da yeni yerleşim yerlerinin sayısı giderek artınca bu yordam de yetersiz kalmıştı.
Boru çalma, ateş yakma, bayrak dikme kabul görmemişti
Arayış sürecinde; o devir, bugünkü kiliselerdeki çan yerine kullanılan çomakla tahtaya vurma (nâkus), boru öttürülmesi, ateş yakılması yahut bayrak dikilmesi formülleri tartışılmış lakin Peygamber Efendimiz (sav), nâkus Hristiyanların, boru Musevilerin, ateş Mecusîlerin âdeti olduğu için hepsini de kabul edilmez bulmuştu.
Bu değerlendirmeler sürerken, ashaptan Abdullah b. Zeyd b. Salebe, ilahî bir ilhamla hayalinde ezanı duymuş ve öğrenmişti. Hâttâ tıpkı gün Hz. Ömer de tıpkı rüyayı görmüş lakin Hz. Muhammed’in yanına birinci Abdullah b. Zeyd gelip, hayalini anlatmıştı. Resulullah da “Bu muhakkak hak bir duştur. Çabucak Bilâl ile birlikte kalk, zira onun sesi seninkinden daha gür ve hoştur, sana söylenenleri ona öğret de bu halde namaza çağırsın.” buyurmuştu.
Abdullah b. Zeyd b. Salebe, o günden sonra “Sahibü’l Ezan” olarak anılacaktı. Peygamber Efendimiz bilahare, mescitte yüksek bir yer tahsis ederek, Bilâl-i Habeşî’yi müezzin tayin etmişti.
Namaz uykudan hayırlıdır
Sabah ezanının farklı okunuşu ise Bilal-i Habeşî’nin, Efendimizin hanesine geldiği bir gün ortaya çıkmıştı. Hane halkı, O’nun şimdi uyanmadığını söyleyince, Hz. Bilâl, ezanın “Hayye ale’l-felâh”tan sonrasına, “es-Salâtü hayrun mine’n-nevm.” (Namaz uykudan daha güzeldir.) ibaresini eklemişti.
Peygamberimiz de bu kelamla uyanınca ilaveyi çok beğenmiş ve Bilâl’den, artık her sabah ezanında bu kelamı kullanmasını istemişti. Bir öbür rivayette ise Bilâl-i Habeşî, sabah namazı için ezan okurken, herkesin birer birer mescide geldiğini, lakin Hz. Peygamber’in şimdi gelmediğini görünce uyanamadığını düşünerek bu ilaveyi yaptığı yer almıştı.
Ezan sesi her an semâlarda
Ezan, daha birinci günden itibaren, öteki hiçbir dinin ibadete davet vasıtasında bulunmayan özellikleriyle öne çıkmıştı. Beşerler, ezan vasıtasıyla bir taraftan namaza çağrılıyor, başka yandan da İslâm’ın üç temel prensibini oluşturan “Allah’ın varlığı ve birliği, Hz. Muhammed’in O’nun elçisi olduğu ve asıl kurtuluşun âhiret mutluluğunda bulunduğu” hakikati günde beş sefer tekrarlanıyordu.
Yer küredeki vakit farklarından ötürü da bu bildiriler 24 saat boyunca durmaksızın dünyanın her yerinde yankılanıyordu. Ayrıyeten ezan, bir beldenin İslam hâkimiyetinin göstergesine de dönüşmüştü.
Peygamber Efendimiz, Mekke’yi fethettiği vakit, Kâbe’yi putlardan temizledikten sonra birinci iş olarak, Bilâl-i Habeşi’yi Kâbe’nin damına çıkartıp ezan okutmuştu. Sonrasında da her fetihte, İslam hâkimiyetinin nişanesi olarak evvel ezan okutmak âdet olmuştu. Birçok İslam devleti üzere Osmanlı İmparatorluğu da bu geleneğe bağlı kalmıştı.
İlk minareler yükselirken…
Resulullah (sav), namaz ve ezanla ilgili bir hadisinde, “Bütün Müslümanların tıpkı namazı birebir anda kılmaları beni şad eder. O kadar ki, bütün konutlara namaz vaktinin geldiğini ilân edecek adamlar göndermeyi bile düşündüm. Hâttâ birtakım bireylere damların üzerine çıkıp, namaz vaktinin girdiğini ilân etmelerini emretmeyi bile kalbimden geçirdim.” buyurmuşlardı.
Bu kanıdan hareketle de Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında, Bilâl-i Habeşî’nin ezan okumak için üzerine iple tırmanarak çıktığı “üstüvâne” (silindir) denilen özel bir yer yapılmıştı. Minarenin birinci hali olarak düşünülebilecek bu yerin dışında, mescidin etrafındaki kimi yüksek yerler de kullanılıyordu.
Camiye birinci minareyi ekleyen kişi ise Emevî Halifesi I. Muâviye’nin Mısır valisi Mesleme b. Muhalled’di. Mesleme, Mısır fâtihi Amr b. Âs’ın Mısır’da üretimine başlayıp bitiremediği camiyi tamamlamış, binanın köşelerine de birer minare koydurmuştu. Minareler vakitle İslam’ın en temel simgelerinden biri haline gelmişti.
– Abdurrahman Çetin, Halis Ayhan, Mustafa İsmet Uzun, Nuri Özcan, Ezan Unsuru, TDV İslâm Ansiklopedisi– Filiz Gündüz, Minare Unsuru, TDV İslâm Ansiklopedisi
– Öğr. Gör. Uğur Alkan, “Geçmişten Günümüze Türklerde Ezan Musikisi”, Erciyes Akademi, C. 1, S. 37, 2014
