Medeni Bilgiler kitabı “Gürbüz Vatandaşlar” istiyordu
Vakanüvis
Malûm; İyi Parti Genel Lideri Meral Akşener, “iktidara geldiklerinde” Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında okutulan “Medeni Bilgiler” kitabını tekrar müfredata alacaklarını söyledi.
“Altılı Masa”da yan yana otursalar da İP’in, CHP’nin “laik, seküler” duruşundan rol çalmaya çalıştığı bir sır değil. Akşener’in bu beyanı da sözkonusu duruşla alakalı. Kitapta nelerin yer aldığı ise bölük pörçük de olsa pek çok yayına bahis oldu.
Biz daha çok, bu türlü bir kitap neden ve nasıl hazırlandı, ona bakalım.
“Medeni Bilgiler”den önce “Malumat-ı Vataniye” kitabı vardı
Cumhuriyet’in 10’uncu yılına yaklaşılırken; yeni yönetimin, vatandaşlara “yeni bir zihniyet” kazandırma çalışmaları hızlanmıştı.
Daha evvelce “Malumat-ı Vataniye”, sonrasında ise “Vatani Malumat” isimleriyle hem okullarda okutulan hem de vatandaşlara “Halk Mektepleri” uygulamalarıyla okunan kimi küçük kitap çalışmaları olsa da kapsamlı birinci kitap, 1931 yılında, iki cilt olarak tam ismiyle “Vatandaş İçin Uygar Bilgiler” yayınlanmıştı.
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, bu türlü bir kitabın neden gerekli olduğunu Başbakan İsmet İnönü’ye resmi bir yazı gönderek anlatmıştı:
“Başvekil İsmet Paşa Hz.ne,
Vatan çocuklarını eyi vatandaş olarak yetiştirmek için klasik tahsil programları ortasında yer alan yurt bilgisinin ehemmiyeti malumdur. Yurt bilgisi notları olarak muallim Afet Hanım tarafından şimdiye kadar neşredilen intihap, vergiler, askerlik ve vatandaş için uygar bilgiler kitaplarının gerekli kısımlarını bir ortaya getirerek ve (vatandaş için uygar bilgiler) kitabının birinci cildi olarak yine basılmak üzere tertibini tavsiye ettim.
Devlet teşkilatının, Türkiye Büyük Millet Meclisinin, hukûmetin, Özel yönetimler ve belediyelerin nasıl olup kurulup, nasıl işlediğini, Şirketler ve bankalarla eski kapitülasyonlar, siyasî fırkalar ve aile bahislerini ihtiva eden ve Recep (Peker) Bey tarafından yeni yazılan kitap da birebir kitabın ikinci cildini teşkil eder.
Bu iki kitabın Maarif vekâletince tesbit edilmiş olan mekteplerin muayyen sınıflarında okutulması muvafık olur. Ders programlarına ek edilmek üzere her iki kitabın fihristleri baplı olarak takdim edilmiştir. Her iki kitap hiçbir şey mukabilinde olmaksızın sahipleri tarafından Maarif vekâletine terkedilmiştir.
Kitaplar yazılırken ve yazıldıktan sonra şahsen alâkadar oldum; bunların, yazılmalarında takip edilen niyetlere hizmet edecek değer ve mahiyette olduklarını özellikle kaydederim. Bu kitabın okutulacağı sınıfların üstüne geçmiş olan talebeye de mekteplerini bitirmeden önce programlara ek olarak okutulmasını çok yararlı bulurum. Bundan öteki bu kitapların memlekette yurtdaşlara okutulması için revaç temin edilecek her tetbirin değerli olacağı kanatinde bulunuyorum.
Bu mülahazaları Hükûmetin takdirine ve Maarif Vekaletinin tarzı dahilince yapacağı tetkikat ve alacağı mukarrata terk ediyorum Efendim.”
Kitabın içeriği Çankaya’daki “Sofra”da hazırlanmıştı
Kitap, büyük ölçüde Atatürk’ün Çankaya Sofrası’nda mutad eşhasla yaptığı tartışmalar ışığında hazırlanmıştı. Takip eden yıllarda Tevfik Bıyıklıoğlu, İsmet İnönü, Recep Peker, Fevzi Çakmak, Cemal Hüsnü Taray üzere isimler kitabın değişik bölümlernii hazırlamışlardı.
İnan ayrıyeten ismini vermediği bir ansiklopedi ile Mehmet Emin Erişirgil’in “Yurt Bilgisi” ile Birinci Dünya Savaşı Alman kumandanlarından Colmar Von Der Goltz’un “Millet-i Müsellaha” (Ordu Millet) isimli kitaplarından da yararlanmıştı. İnan anılarında hazırlık sürecini şöyle anlatmıştı:
“Atatürk’ün toplantılarında bulunanlar ortasında tartışmalar yapılırdı. Devlet adamları, askeri erkân, hukukçular, edipler ve günün öteki aydın şahısları ortasında mevzu ortaya atılırdı. Elimde ebediyen kâğıt kalem bulunduğu için de çabucak her şeyi not ederdim. Böylelikle Atatürk’ün el yazılarıyla ispatlanmış bahisler, onun fikirleri olarak tarihte yer alacaktır. Şahidi olduğum mevzuları benim çalışma payımı belirterek açıklamış bulunuyorum.”
Bundan ötürü, vakit içerisinde “kitabı Atatürk’ün yazdığı” görüşü yaygınlık kazanmıştı. Zati, Uygar Bilgiler kitabının ilerleyen yıllardaki pek çok baskısında müellif olarak Mustafa Kemal Atatürk ismi kullanılmıştı.
Kitap birinci kere, Maarif Vekaleti Talim ve Terbiye Dairesi’nin 7.9.1931 tarih ve 2917 numaralı buyruğuyla 40 bin adet basılmıştı.
“Medeni Bilgiler’de pozitivizm ve laiklik vurgusu vardı”
Yrd. Doç. Dr. Fatma Gürses’in, “Kemalizm’in Model Ders Kitabı: Vatandaş İçin Uygar Bilgiler” başlığıyla Gazi Üniversitesi “Akademik Bakış” mecmuasının Kış 2010, 4’üncü cilt, 7’nci sayısında yayınlanan makalesinde kitabın kimi kısımlarının içeriğine dair şu değerlendirmeler yer almakta:
“Burada ahlâk, dinî kaynaklarından koparılarak dünyevileştirilir, daha sonra ise ulusallaştırılır. Kelam konusu ulusallaştırma süreci, ahlâkî, seküler bir kutsallıkla buluşturulur. Öteki bir anlatımla ‘milli his’, ‘dini his’in yerine geçen bir karşı kutsallık alanı oluşturur. Bu hissin sağlanmasında ise ordu, aile, okul temel vazifeliler olarak seçilir ve toplumun her alanında bu hissin oluşturulması için ‘milli terbiye’ yolunda gidilmesi gerekliliği vurgulanır. Din birliğinin, ulus oluşumundaki rolü kabul edilmez. Böylelikle, İslamiyet öncesi, İslamiyet sonrası tarih anlatısındaki ‘Türkler’in bütünü itibariyle Müslüman olduğu kabulü, bir yandan Müslüman olmayanı ulus tarifinden dışlayarak ve Araplarla Acemleri de çağdaş öncesi ümmet ve çağdaş millet hiyerarşisine dayalı olarak ‘öteki’leştirilir. ‘Arap’ sözcüğünün kullanımı ise çatışma periyotlarına saklanır. Ahenk periyotlarında yalnızca ‘Müslümanlar’, ‘Osmanlılar’ hatta ‘Türkler’ vardır. Bu kısımda yeni devletin pozitivizmin gereklerine uygun yurttaş anlayışı ve ‘laiklik’ vurgusu görülmektedir. Kitabın ilerleyen kısımlarında, ‘Hoş Görmeklik, Taassupsuzluk’ başlığı altında birtakım insanların ‘istikbali mazinin ortasında görmekte’ olduğu, bunu aşmanın yolunun ise ‘terbiye’den geçtiği belirtilir. Kemalistler, ülkedeki hükümran din telaffuzunda sıyrılan bir bakış sunmaya çalışmışlar ve kuruluş devrinin ‘kurucu’ misyonundan ötürü uzaklıklı bir söylemi benimsemişlerdir. Cumhuriyetçi sistem, bir telaffuz olarak, toplumun temeli olarak dini tanıma yoluyla seçkini ve kitleleri birbirine bağlayan köprüler oluşturan, eski Osmanlı pratiğinden ayrılmıştır. Cumhuriyet ideolojisi, bir telaffuz olarak İslamiyet’in yerini reddederek okumuşlarla başkaları ortasındaki aralığı derinleştirmiştir.”
“Devlet gürbüz vatandaşlar ister”
Kitabın “İlk Hak, Birinci Görev ve Hak ile Görevin Münasebeti” başlıklı kısmında “vazife vurgusu”nun çok bariz olduğunu anlatan Gürbüz, şu değerlendirmelerde de bulunuyor:
“Bir insanın hakkının oburu için görev olduğu belirtilerek hakkın ve görevin birbirinden ayrılamazlığı savunulur. Devletin ‘herkesin haklarını ve görevlerini tayin’ ettiği, ‘ihtardan idama kadar giden hukuk müeyyideleri ve ahlâki müeyyideler’le görevlerin yerine getirtileceği vurgulanır. ‘Vatandaşın devlete karşı vazifeleri’ başlığı altında, devletin muhtaçlık duyduğu vatandaş özellikleri şöyle sıralanır: Devlet asayişi temin etmek için, memleketi müdafaa eylemek için, sıhhati yerinde, gürbüz ve anlayışları, ulusal hisleri, vatan muhabbetleri yüksek vatandaşlar ister. ‘Vatandaşın Devlete Karşı Vazifeleri’ isimli kısımda vatandaşın görevleri, ‘İntihap etmek, vergi vermek ve askerlik yapmak’ olarak sıralanır. Vergi devlete karşı vatandaşın ‘mukaddes borcu’ olarak tanımlanmıştır. ‘Mukaddes’ ve ‘borç’ sözlerinin seçilmiş olması verginin ehemmiyetini temsil eder. Bütün kitap boyunca, tek görsel gereç olarak verginin nasıl alındığı ve nerelere harcandığı gösterilmiştir.”
Türk Tarih Eğitimi Dergisi’nin 2017 yılı, 2’nci sayısında “Geç Osmanlı Erken Cumhuriyet Periyodu Öğretim Materyalleri” başlıklı makaleyi kaleme alan Yrd. Doç. Dr. Fahri Kılıç ile Doktora Öğrencisi Ebru Ardıç ise kitabın bariz özelliklerinden birisinin “tarih bilgisi” ile “yurt bilgisi”nin birbirleriyle ilişkilendirilerek öğretmeyi amaçlaması olduğunu vurgulamaktalar:
“Tarih dersinin vatandaşlık eğitimi verme misyonu üstlendiği söylenebileceği gibi Coğrafya dersi ile ilişkilendirilerek eğitimde bir bütünlük yakalanmaya çalışılmıştır. Coğrafya eğitiminin, devlet tarafından toprağı ‘vatanlaştırma’ pratiği olarak kullanılması kıymetli bir noktadır.”
